Specyfiką kolekcji złotnictwa w Zamku Królewskim na Wawelu jest zdecydowana przewaga dzieł o przeznaczeniu świeckim - naczyń toastowych oraz elementów zastaw stołowych z w. XIV-XIX. W Polsce - wielokrotnie doświadczanej różnego rodzaju kataklizmami - historyczne zasoby świeckich sreber ograniczają się do pojedynczych egzemplarzy przechowywanych w muzeach i prywatnych zbiorach. Przedmioty tego rodzaju - widomy znak wysokiego prestiżu ich właściciela - najczęściej spośród wszystkich wyrobów złotniczych padały ofiarą zmiany gustu czy wojennych zawieruch. Dziś trudno choć w przybliżeniu zdać sobie sprawę z ilości przetapianych naczyń, które musiały ustąpić miejsca na stole i w kredensie okazom modniejszym, uwzględniającym w dekoracji aktualny status ich posiadacza - herby, oznaczenia sprawowanych urzędów i in.
Wiek XVIII nie stanowi wyjątku; jest szczególnie wdzięcznym polem do obserwacji szybko następujących po sobie zmian upodobań estetycznych i form biesiadownia. Stół z początku stulecia nie różnił się od tego z 2. połowy wieku XVI i XVII. Poza talerzami, misami i podstawowymi sztućcami dominowały na nim różnego rodzaju kubki, puchary i kufle. Wszystkie one utrzymane były w stylu dojrzałego baroku, z charakterystyczną dekoracją tzw. suchego akantu lub motywem drobnych, wąskich puklowań.
Ornamenty tzw. regencji: przeplatające się wstęgi, taśmy, kratki, a także akcentowanie w strukturze naczyń geometrycznej zwartości, częste ścinanie narożników - występują od ok. 1725 do połowy wieku. Jest to okres zasadniczej zmiany w sposobie spożywania ceremonialnych posiłków. Serwisy obiadowe powiększają się o wiele nowych części składowych, m. in. zróżnicowanych pojemników na przyprawy i sztućców, a także naczyń do podawania modnych napojów - herbaty, kawy i czekolady. Zarówno w tych serwisach, nieraz złożonych z kilkuset elementów, jak i zastawianych do śniadania na jedną lub dwie osoby, często spotykamy połączenie srebra z porcelaną - czy to bezpośrednie, czy w postaci osobnych stawianych obok siebie naczyń. Wzorem do naśladowania były zwłaszcza wielkie serwisy powstałe w Augsburgu i Dreźnie na zamówienie Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa. Ich dekoracja ograniczała się do delikatnych profilowań podkreślających szlachetność gładkich kształtów naczyń. Podobne rozwiązania spotykamy przez całą drugą połowę stulecia, obok wybujałych form rokokowych. Te ostatnie pojawiły się co prawda ok. r. 1735, ale szczyt ich popularności przypada w połowie wieku. Wykwintne, faliste ukształtowanie brzegów naczyń, spiralnie skręcone, nieregularne puklowania sprawiające wrażenie wirowania, asymetryczne kartusze i motywy kogucich grzebieni - mniej lub bardziej starannie wykute czy odlane - stanowią o walorach tych sreber. Od lat sześćdziesiątych wybujała dekoracja stopniowo zanika lub przeobraża się w kierunku form neoklasycystycznych, np. motywu perełkowania dyskretnie ulokowanego na krawędziach naczyń. Rokoko, zwłaszcza na dziełach złotniczych ozdobionych porcelaną, nie wychodzi z mody do końca stulecia. Ze zdeklarowanym neoklasycyzmem mamy do czynienia w ostatnim dziesięcioleciu wieku XVIII za sprawą mistrzów wiedeńskich i berlińskich - oddziałujących na inne, peryferyjne ośrodki.
Złotnictwo środkowoeuropejskie, poddawane przez całe stulecie wpływom południowoniemieckim i francuskim, zunifikowało się do tego stopnia, iż w większości wypadków trudno mówić o czytelnych rozróżnieniach pomiędzy poszczególnymi ośrodkami - z wyjątkiem powiększających się różnic w staranności wykonania: perfekcyjnej w najwybitniejszych warsztatach, a coraz bardziej nieudolnej na prowincji. Ten stan trwa także w XIX wieku, przy czym ekspansja fabryk wyrobów srebrnych sprawia, iż złotnicy mają coraz mniej okazji do zaprezentowania tradycyjnych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie umiejętności obróbki szlachetnego kruszcu.
Kolekcja wawelska, choć pozbawiona arcydzieł kunsztu złotniczego tej epoki, zawiera reprezentatywny zestaw użytkowych osiemnastowiecznych sreber, przynosząc informacje o ówczesnej wysokiej kulturze stołu, o szczątkach niegdysiejszych arystokratycznych i mieszczańskich fortun, a zarazem o możliwościach poszczególnych cechowych warsztatów.
Dariusz Nowacki
