Niezwykła jest historia powstania rybnickiej świątyni, bogate jej 100 - letnie losy. Zwana nowym kościołem, jest okazałym obiektem w przestrzeni miasta. Wszystko miało początek wraz z kultem św. Antoniego, który według dziewiętnastowiecznego kronikarza Rybnika miał sięgać wieku XVI. Według najnowszych badań mamy pewność, iż kult ten sięga schyłku XVII wieku i był związany z jedną z gałęzi zakonu franciszkańskiego, która w sposób szczególny czciła padewskiego patrona. Kult ten zaszczepili w Rybniku mieszczanie kontaktujący się z innymi miastami gdzie franciszkanie-reformaci mieli swe klasztory i kościoły.
W Rybniku najpierw pojawił się ołtarz św. Antoniego, postawiony w kościele, gdzie dzisiaj stoi kaplica akademicka. W następstwie tego powstał w rybnickiej parafii kult liturgiczny, który w XVIII stuleciu uległ rozbudowie, po czym został nieco zapomniany. W kościele Matki Boskiej Bolesnej wznoszonym do 1801 roku powstał nowy ołtarz ze św. Antonim przedstawionym jako opiekun miasta. U schyłku wieku XVIII lub na początku XIX wieku pojawiła się figurka św. Antoniego z Dzieciątkiem, która stała się centralnym elementem kultu św. Antoniego w Rybniku. Można przypuszczać, że już w początkach XIX wieku - św. Antoni oficjalnie uchodził za patrona miasta.
W latach dwudziestych wieku XIX kult świętego począł ponownie żyć bardziej intensywnie poprzez wzniesienie w roku 1828 u zbiegu ulic Żorskiej i Mikołowskiej małej murowanej kapliczki. Przez następne dziesięciolecia oddawano tu cześć św. Antoniemu. W drugiej połowie XIX wieku zamierzano przebudować kaplicę, wówczas mieszkańcy miasta i okolicznych wsi planowali wybudowanie nowej, większej świątyni.
W XIX wieku parafia rybnicka już i tak bardzo rozległa powiększała się systematycznie w związku z rozwojem przemysłu i wytwórczości. Przybywało mieszkańców miasta, urzędników, drobnych przemysłowców, kupców, rzemieślników oraz pracowników najemnych zatrudnionych w przemyśle ciężkim i kolejnictwie. Potrzeby kultu zaspokajał zbyt mały, za ciasny kościół Matki Boskiej Bolesnej. Od lat 70. XIX wieku próbowano wznieść nowy kościół, ale pojawiające się przeciwności utrudniały realizację planów. Dopiero ks. proboszcz Edward Bolik postanowił wznieść kościół oddając go zakonowi ojców franciszkanów. Prace budowlane rozpoczęto w roku 1898, ale z powodu braku stosownego zezwolenia prace przerwano w tym samym roku.
Kolejna odsłona zmagań o nowy kościół rozpoczęła się w 1903 roku. Wówczas potrzeby parafii połączono z godnym uhonorowaniem patrona miasta. Nowy proboszcz, ks. dr Franciszek Brudniok podjął to wyzwanie, traktując je jako jeden z celów swojej działalności duszpasterskiej w Rybniku.
Kościół wybudowano według projektu popularnego wówczas architekta, Ludwiga Schneidera. Wśród zaprojektowanych wówczas sakralnych budowli, rybnicki kościół jest jedyną wybudowaną w stylu neogotyckim świątynią z dwuwieżową fasadą. Umiejscowienie na wzniesieniu przyczyniło się do wkomponowania jej w zabudowę miejską w ten sposób, że tworzy zgodnie z założeniami autora drogowskaz do miejsca kultu, będąc równocześnie ważnym i niezmiernie dekoracyjnym elementem miasta widocznym ze wszystkich stron Rybnikai okolic. Charakterystyczna dla twórczości Ludwiga Schneidera rybnicka budowla posiada rozwiązania i elementy zdobnicze odróżniające autora od innych twórców. Dwuwieżowa fasada posadowiona na osi korpusu nawowego, ozdobiona smukłą sygnaturką na kalenicy dachu - hełmu, zastosowanie ambitu, chociaż wg autora jest to bardzo duży wytwór nie dający niestety miejsc stojących ani siedzących, przestrzeń, to wszystko świadczy o zastosowaniu swoich poglądów w praktyce. Zaprojektowana przez Schneidera na rzucie kościoła trójnawowego, z transeptem i rozbudowaną częścią prezbiterialną rybnicka świątynia posiada wszystkie elementy charakterystyczne dla tego stylu: sklepienia krzyżowo - żebrowe, system przypór, sterczynki, ostrosłupowe formy hełmów wież, maswerkowe dekoracje. Architekt wybudował kościół o układzie halowym z użyciem cegły glazurowanej i profilowanej. Zastosował bogate rozwiązanie naśladujące klasyczny, gotycki rzut katedry z obejściem, kaplicami i kruchtami. Przestrzeń wykorzystał projektując zakrystię, salki i kaplice. Płaszczyzny ścian zewnętrznych wykonał z cegły licówki, które urozmaicają blendy z jasnego tynku wypełniające płytkie nisze w skarpach oraz tła ceglanych fryzów, które podkreślają gzymsy i poszczególne kondygnacje wież. Dekoracje elewacji kościoła tworzą ślepe, ceglane maswerki, z tynkiem w tle oraz maswerkowe podziały okien, zdobione ceglanymi kształtkami. Budowla jest przykładem budownictwa orientowanego.
Pomimo pojawiających się trudności budowlanych, finansowych, ekonomicznych i politycznych, budowa trwała zaledwie dwa lata, bowiem ukończono ją 18 listopada 1905 roku. Następne lata to czas doprowadzania obiektu do używalności dla celów liturgicznych. Poświęcenie kościoła miało nastąpić już w roku 1906, co jednak z powodu utrudnień nie doczekało się realizacji. Dopiero 29 września 1907 roku dokonano poświęcenia świątyni, a w osiem lat później, 30 września 1915 roku odbyła się konsekracja. W tym momencie świątynia stała się drugim kościołem parafii. Utarł się wówczas termin stary dla kościoła p.w. Matki Boskiej Bolesnej oraz nowy dla nowo wzniesionego kościoła p.w. św. Antoniego. Kościół pełnił rolę drugiej świątyni parafii przez ponad czterdzieści lat. W tym czasie dwukrotnie był poważnie uszkodzony: w trakcie powstań śląskich w 1921 roku oraz w trakcie II wojny światowej, w roku 1945. Zniszczenia wyłączyły go na jakiś czas z użytku, a nawet groziły mu rozbiórką. Jednakże dzięki ofiarności wiernych, kościół odratowano i odbudowano, z roku na rok upiększając.
Parafię planowano założyć już w latach trzydziestych, ale ostatecznie wojna zahamowała ten proces. Dopiero 10 lutego 1952, pomimo zawirowań politycznych, kościół św. Antoniego został podniesiony do rangi kuracji na czele z księdzem Adamem Bieżanowskim. Natomiast z dniem 28 maja 1957 r. utworzono parafię nieusuwalną p.w. św. Antoniego w Rybniku. Świątynię już w dwa lata później dotknęła prawdziwa tragedia, bowiem w dniu 14 października 1959 roku spłonęła północna wieża oraz część dachu. Poważnie uszkodzone zostały sklepienia, a wiele cennych przedmiotów liturgicznych zostało zniszczonych.
Odbudowana i odremontowana nadal stanowiła ważny symbol miasta. Tu odbywały się uroczystości peregrynacyjne obrazu częstochowskiej Madonny, tu organizowano święta padewskiego patrona, a także spotykała się katolicka inteligencja rybnicka podczas Tygodni Kultury Chrześcijańskiej.
W okresie proboszczowania ks. prałata Alojzego Klona świątynia została podniesiona do godności Bazyliki Mniejszej. W czerwcu 1993 roku papież Jan Paweł II wydał specjalną bullę potwierdzającą nowy tytuł kościoła.
W ostatnich latach, z wielkim zaangażowaniem ks. proboszcza Franciszka Musioła przeprowadzana jest modernizacja tej niezwykle cennej budowli p.w. św. Antoniego Padewskiego, który w 2006 roku Uchwałą Rady Miasta, został Patronem Rybnika.
Bogdan KlochAleksandra Grabiec
